مزيت‌هايي طرح تامين مالي زنجيره‌اي
تاریخ انتشار : 1401/02/31
مدير اداره تامين مالي زنجيره توليد بانک مرکزي گفت: ضرورتي که ما را به سمت توسعه تامين مالي زنجيره‌اي و روش‌هاي مختلف آن برد، آسيب‌شناسي‌اي بود که ما روي نظامي تامين مالي و به‌طور خاص نظام تامين مالي سرمايه در گردش در اقتصاد ايران داشتيم که اين اولين نقطه شروع ما بود.
به گزارش ايبِنا، طرح تامين مالي زنجيره‌اي در اوايل دي ماه سال ۱۴۰۰ با همکاري بانک مرکزي و وزارت صمت آغاز شد که در ابتدا با بانک‌هاي ملي، ملت، صنعت و معدن، پارسيان، تجارت، صادرات و مسکن کليد خورد اما پس از آن ۵بانک ديگر نيز به اين طرح اضافه شد. در اين روش به جاي تمرکز صرف در دريافت تسهيلات مستقيم و نقدي، فرآيند تأمين مالي بنگاه‌ها به صورت پيوسته و در طول زنجيره‌هاي تأمين و مبتني بر جريان واقعي کالا و خدمات در قالب برات الکترونيک صورت مي‌گيرد. درواقع به جاي تسهيلات نقدي مي‌توان از ابزارهاي اعتباري مانند اوراق و برات و همچنين فاينانس استفاده کرد که علاوه بر کاهش نياز به نقدينگي بنگاه‌ها منابع بانکي نيز به سمت فعاليت‌هاي مولد و توليدي هدايت مي‌شود. اما اينکه چه ضرورت‌هايي باعث شد تا اين طرح به مرحله اجرا برسد و داراي چه مزيت‌هايي است پرسش‌هايي است که از حميد آذرمند، مدير اداره تامين مالي زنجيره توليد بانک مرکزي جويا شديم. مشروح گفت‌وگوي خبرنگار ايبِنا با آذرمند را در ادامه مي‌خوانيد:
انواع روش‌ها و اجزاي تامين مالي زنجيره تامين چه مواردي هستند و بحث نقش بازار سرمايه در اين ميان چيست؟
روش‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي يا Supply chain finance (SCF) طيفي از روش‌ها را در بر مي‌گيرد که در سال‌هاي اخير در دنيا خيلي رواج پيدا کرده است. اين روش‌ها خيلي انعطاف دارد، يعني به يک روش خاص اطلاق نمي‌شود و انواع روش‌ها را در برمي گيرد، از جمله تامين مالي مطالبات، تامين مالي تعهدات، تامين مالي شبکه پخش و انواع روش‌هاي ديگر. آن‌چه که در دنيا به عنوان يک روش مرسوم روي آن تاکيد مي‌شود و اغلب بانک‌هاي بزرگ دنيا اين خدمات را ارائه مي‌کنند، روش‌هاي مبتني بر عامليت معکوس است که ما هم تاکيد خاصي روي آن داريم، ولي محدود به اين روش نمانديم و انواع روش‌ها را داريم توسعه مي‌دهيم. يک دسته‌بندي براي تامين مالي زنجيره‌اي اين است که آن نهادي که مي‌خواهد منابع را تامين کند، به کجا تعلق دارد؟ برخي روش‌ها تاکيد و تکيه بر بازار پول دارند، برخي روش‌ها تاکيد و تکيه بر بازار سرمايه دارند و برخي روش‌ها هم تلفيقي از بازارهاي مختلف و منابع مختلف را استفاده مي‌کنند که ما هم در روش‌هايمان طيفي از اين روش‌ها را داريم پوشش مي‌دهيم.
چه ضرورتي احساس شد که تصميم به گسترش موضوع الگوي تامين مالي زنجيره‌اي گرفتيد و توانستيد آن را در سال پيش محقق کنيد؟
ضرورتي که ما را به سمت توسعه تامين مالي زنجيره‌اي و روش‌هاي مختلف آن برد، آسيب‌شناسي‌اي بود که ما روي نظامي تامين مالي و به‌طور خاص نظام تامين مالي سرمايه در گردش در اقتصاد ايران داشتيم که اين اولين نقطه شروع ما بود.
علاوه بر آن ما مطالعاتي هم روي روش‌هاي مختلف تامين مالي سرمايه در گردش در دنيا و کشورهاي مختلف داشتيم که نشان مي‌داد که کشورها و بانک‌هاي مختلف در کشورهاي جهان به سرعت به سمت توسعه خدمات تامين مالي زنجيره اي پيش مي‌روند. ضرورتي که احساس مي‌شد اين بود؛ اولا در شيوه‌هاي مرسوم با توجه به اينکه بنگاه‌ها به صورت مجزا و منفرد به بانک‌ها مراجعه مي‌کنند، وثيقه مي‌گذارند و اعتبارسنجي مي‌شوند و تسهيلاتي را دريافت مي‌کنند و اين دريافت تسهيلات را بابت هزينه‌هاي تامين مالي سرمايه در گردش و خريد مواد اوليه‌شان اختصاص مي‌دهند، با توجه به اينکه اين به صورت منفک و مجزا دارد اتفاق مي‌افتد، عملا در يک زنجيره تامين به دفعات توسط حلقه‌هاي مختلف يک زنجيره تامين اين فرايندي که من عرض کردم، تکرار مي‌شود. وقتي اين فرايند تکرار مي‌شود، هم بار مضاعف به شبکه بانکي تحميل مي‌شود و هم هر بنگاهي چون دارد مجزا هزينه تامين مالي مي‌دهد، در نهايت در هزينه تمام‌شده محصول، هزينه تامين مالي به‌طور غيرعادي بالا مي‌رود.
بنابراين اولين مساله اي که ما را به سمت توسعه تامين مالي زنجيره‌اي برد، هم فشار مضاعفي بود که به شبکه بانکي مي‌آمد و هم هزينه‌اي بود که به‌طور غيرضروري به مصرف‌کننده نهايي و به توليدکننده تحميل مي‌شد.
نکته دوم اينکه در شيوه‌هاي فعلي امکان رسوب و خروج منابع از زنجيره‌اي توليد خيلي محتمل است. با توجه به اينکه بانک‌ها امکان رصد و نظارت دقيق جريان تامين مالي را ندارند و با توجه به اينکه ممکن است بازده نسبي بازارهاي موازي در مقايسه با بخش توليد بيشتر باشد، به سهولت انگيزه و امکان خروج منابع از چرخه توليد وجود دارد. اين هم يک آسيبي بود که ما روي آن مطالعه کرديم و تجربه کشورهاي مختلف هم نشان مي‌داد که تامين مالي زنجيره‌اي مي‌تواند پاسخ مناسبي براي اين آسيب و عارضه در اقتصاد کشور باشد.
ضرورت‌هاي ديگري هم در اين زمينه وجود داشت؛ اينکه سهولت و سرعت دسترسي به منابع مالي در روش‌هاي تامين مالي زنجيره اي به مراتب بيش از روش‌هاي متعارف و مبتني بر تسهيلات مستقيم است. اينکه در مجموع، هزينه تمام‌شده کالا کاهش پيدا مي‌کند، شفافيت و نظارت‌پذيري جريان مالي افزايش پيدا مي‌کند، امکان خروج منابع از چرخه توليد به‌طور جدي کاهش پيدا مي‌کند. اساسا تامين مالي زنجيره‌اي مبتني بر صورتحساب الکترونيکي است. صورتحساب الکترونيک يعني شفافيت، يعني امکان استفاده از اسناد صوري و اسناد غيرواقعي اين‌جا به حداقل مي‌رسد. اين هم مزيت ديگري است که تامين مالي زنجيره‌اي دارد.
يک مزيت خيلي مهم تامين مالي زنجيره‌اي هم اين است که در روش‌هاي متعارف با توجه به اينکه بنگاه‌هاي بزرگ عمدتا امکان توثيق بهتري دارند، املاک و مستغلات بيشتري در اختيار دارند و دسترسي‌شان به اين دليل به منابع بانکي بيشتر است، ضمن اينکه قدرت چانه‌زني بيشتري هم دارند. بخش عمده‌اي از SMEها يا بنگاه‌هاي کوچک و متوسط، بنگاه‌هاي متوسط و کوچک عملا از چتر اعتباري سيستم بانکي خارج مي‌مانند. اين نکته خيلي مهم است. ما مي‌دانيم که بخش عمده اشتغال کشور، اشتغال اقتصاد در حوزه‌اي است که SMEها دارند فعاليت مي‌کنند. اين ملاحظه هم براي ما مطرح بود و وجود داشت. در تامين مالي زنجيره‌اي طراحي کار به گونه‌اي است که زنجيره‌ها با هم تامين مالي مي‌شوند، يعني اگر در يک زنجيره تاميني بخشي از آن فرايند، بخشي از زنجيره‌ها در حوزه SMEها تعريف شده باشد، اين بنگاه‌هاي کوچک و متوسط هم عملا وارد آن سيستم تامين مالي مي‌شوند و از منافع تامين مالي برخوردار مي‌شوند.
يک مزيت و يک حُسن ديگر تامين مالي زنجيره‌اي هم اين است که در روش‌هاي تامين مالي زنجيره اي بخش عمده بنگاه‌هاي ما به‌طور همزمان و مبتني بر يک جريان واقعي که در بخش واقعي اتفاق مي‌افتد، اعم از توليد، تجارت، حمل بار و ... بعد از اين فرايند واقعي تامين مالي مي‌شوند. اگر بخواهيم مقايسه کنيم؛ در روش‌هاي فعلي، متقاضي دريافت تسهيلات به بانک مراجعه مي‌کند و تسهيلات را دريافت مي‌کند. اين تسهيلاتي که دريافت شده، اگرچه اسنادي بعنوان اسناد پشتيبان در بانک وجود دارد، ولي مي‌تواند به راحتي صرف ساير هزينه‌ها شود، حسب تشخيص کسي که دارد از اين منابع استفاده مي‌کند، ولي تامين مالي زنجيره‌اي فرايندش کاملا متفاوت است؛ ابتدا يک قراردادي بين خريدار و فروشنده که توليدکننده و تامين‌کننده مواد اوليه هستند، بسته مي‌شود. اين قرارداد ماهيت آن فعاليت را روشن مي‌کند. بعد يک فاکتور الکترونيکي روي سامانه جامع تجارت يا سامانه موديان صادر مي‌شود که آن فاکتور مسبوق به يک اتفاق در بخش واقعي است، يعني در بخش واقعي يک اتفاقي افتاده که آن صورتحساب الکترونيک صادر شده است. بعد از اتفاقي که در بخش واقعي مي‌افتد، سيستم اعتباري پاسخ مي‌دهد و آن نظام اعتباري ما فعال مي‌شود و مي‌آيد آن فرايند واقعي را تامين مالي مي‌کند. بنابراين در اين‌جا احتمال اينکه يک فرايند صوري و غيرواقعي اتفاق بيفتد که منجر شود بانکي صورت کند، به حداقل مي‌رسد. اين هم يک مزيت ديگر تامين مالي زنجيره‌اي است که اين را هم ما مدنظر داشتيم.
آيا مي‌توانيم از اين الگو در همه صنايع استفاده کنيم؟ چه نهادهايي در SCF دخيل هستند و هر کدامشان چه نقشي در تکميل اين اکوسيستم دارند؟
تامين مالي زنجيره‌اي انعطاف خيلي زيادي دارد و برحسب نياز مشتري و ساختاري که آن زنجيره تامين دارد، طراحي مي‌شود. ابزارهاي مختلفي را هم ما براي روش‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي طراحي کرديم و برخي را هم در دست طراحي و توسعه داريم. با توجه به اين انعطاف و تنوع ابزار، طبيعتا برنامه ما اين است که بتوانيم همه بخش‌هاي اقتصادي را براي تامين مالي سرمايه در گردش پوشش دهيم.
با توجه به اينکه الان زنجيره‌هايي نظير فلزات، خودرو، لوازم خانگي يا صنايع غذايي ساختار صنعتشان به گونه‌اي بود که امکان اجراي طرح‌هاي آزمايشي را بهتر از ساير صنايع داشتند، ما با اين‌ها شروع کرديم، ولي طبيعتا تا پايان سال نلاش مي کنيم تمام بخش‌هاي اقتصادي را، چه بخش‌هاي صنعتي و چه بخش کشاورزي را بتوانيم به‌طور کامل با روش‌هاي مختلف تامين مالي زنجيره‌اي پوشش دهيم.
اينکه چه نهادهايي درگير هستند؛ تامين مالي زنجيره‌اي مبتني بر چند رکن اساسي است. يک رکن که ما اصطلاحا به آن Platform Provider مي‌گوييم که نهادها و شرکت‌هايي هستند که پلتفرم‌هايSCF را طراحي مي‌کنند و آن را در اختيار مشتري قرار مي‌دهند. حسب دستورالعملي که ما به بانک‌ها ابلاغ کرديم، بانک مسئول ارائه خدمات تامين مالي زنجيره‌اي است و از امکانات زيرمجموعه و شرکت‌هاي زيرمجموعه خودش بابت دريافت خدمات Platform Provider استفاده مي‌کند. ممکن است بانک بخواهد اين خدمات را برون‌سپاري کند به شرکت‌هايي که در اين زمينه دارند فعاليت مي‌کنند که اين هم از نظر دستورالعمل ما بلامانع است. بنابراين يک رکن ما طبيعتا بانک خواهد بود که رکن اصلي تامين مالي زنجيره‌اي و محور تامين مالي زنجيره‌اي است.
رکن ديگر که ذيل بانک‌ها تعريف شده، آن Platform Provider هستند که دارند اين خدمات را به مشتري ارائه مي‌کنند مبتني بر بانک‌هايي که اين پلتفرم‌ها تحت پوشش آن‌ها هستند. رکن بعدي ما رکن بازار سرمايه است. ما براي هر کدام از ابزارهاي خودمان به‌ويژه ابزارهاي اعتباري يک بازار ثانويه تعريف کرديم. بعنوان مثال بازار ثانويه گام، شرکت بورس تهران و فرابورس است. بازار ثانويه ابزار برات الکترونيک در حال حاضر شبکه بانکي است و ما داريم اين را پيگيري مي‌کنيم که امکان استفاده از ظرفيت بازار سرمايه بعنوان بازار ثانويه برات الکترونيک هم مهيا باشد که در اين زمينه يک بندي هم در قانون بودجه ۱۴۰۱ وجود دارد که اين امکان را به ما خواهد داد. ساير ابزارهاي ما هم دارند به گونه‌اي طراحي مي‌شوند که امکان استفاده از ظرفيت بازار سرمايه براي تامين مالي زنجيره‌اي وجود داشته باشد. بنابراين يک رکن ديگر ما در کنار سيستم بانکي، مي‌شود بازار ثانويه.
رکن ديگري که خيلي اين‌جا از اهميت برخوردار است، بيمه‌ها هستند. روش‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي به گونه‌اي طراحي مي‌شوند که همزمان هم بتوانند خدمات تامين مالي ارائه کنند، هم خدمات پوشش ريسک . بنابراين نقش بيمه‌ها خيلي برجسته است و لازم است که يک توسعه ابزار و توسعه زيرساخت‌هايي در نظام بيمه اي کشور هم اتفاق بيفتد که بشود اين روش‌هاي تامين مالي زنجيره اي را به طور کامل پشتيباني کرد.
برنامه‌هاي ديگري که براي توسعه تامين مالي زنجيره‌اي در آينده داريد چيست؟
برنامه‌هايي که ما سال گذشته داشتيم، عمدتا مبتني بر فراهم‌ساختن مقدمات کار و اجراي طرح‌هاي آزمايشي بود، يعني ما سال گذشته دستورالعمل تامين مالي زنجيره‌اي، شيوه‌نامه اجرايي برات الکترونيک اين‌ها را مصوب کرديم و ابلاغ کرديم و چند طرح پايلوت را اجرا کرديم. طبيعتا در سال جاري ما به‌طور جدي‌تر وارد اجراي گسترده طرح‌ها خواهيم شد. بنابراين يکي از اقداماتي که ما در سال جاري خواهيم داشت، اجراي گسترده روش‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي در بخش‌هاي مختلف صنعتي و کشاورزي خواهد بود.
اقدام ديگري که امسال حتما ما به‌طور جدي روي آن متمرکز خواهيم بود، تدوين و ابلاغ شيوه‌نامه‌هاي اجرايي روش‌هاي مختلف تامين مالي زنجيره‌اي است. با توجه به اينکه بانک‌ها و حتي بنگاه‌هاي اقتصادي ابهامات و سوالات مختلفي روي شيوه‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي دارند، يکي از اقداماتي که ما امسال به‌طور جدي انجام خواهيم داد، تدوين شيوه‌نامه‌هاي اجرايي و ابلاغ آن به شبکه بانکي خواهد بود. از جمله اقداماتي ديگر ما در سال جاري، هماهنگي بين سامانه‌هاي مختلف و افزايش اين هم‌افزايي و هماهنگي خواهد بود. در حال حاضر سامانه‌هاي مختلفي که درگير کار تامين مالي زنجيره‌اي هستند، سامانه گام بانک مرکزي، سامانه برات الکترونيکي وزارت دارايي است، سامانه صورتحساب الکترونيک در سامانه جامع تجارت و برخي سامانه‌هاي ديگر در بانک مرکزي است.
لازم است که در ماه‌هاي آينده به‌طور کامل هماهنگي‌هاي بين اين‌ها و هم‌افزايي بين اين‌ها به‌طور کامل برقرار شود. هم اکنون برخي محدوديت‌ها و برخي مشکلات وجود دارد که ظرف چند ماه آينده تمام اين نواقص و مشکلات مربوط به اين سامانه‌ها و اتصال به اين سامانه‌ها را برطرف خواهيم کرد که از اين جهت هم مشکلي براي بانک‌ها و مشتريان بانک‌ها وجود نداشته باشد. يکي ديگر از برنامه‌هايي که ما در سال جاري داريم، بحث آموزش و ترويج روش‌هاي تامين مالي زنجيره‌اي است. با توجه به هماهنگي که از طريق موسسه علوم بانکي انجام داديم، ما ان‌شاءالله برنامه آموزش تامين مالي زنجيره‌اي براي بدنه شبکه بانکي را جزو برنامه‌هاي ثابت و معمول موسسه علوم بانکي تعريف خواهيم کرد که ان‌شاءالله بدنه شبکه بانکي از اين طريق بتوانند آموزش‌هاي لازم را دريافت کنند و بتوانند اين خدمات را به شکل استاندارد و با کيفيت مناسب به مشتريان خودشان ارائه کنند. علاو ه بر اين ما برخي برنامه‌هاي ترويجي را هم براي عموم مشتريان خواهيم داشت که ان‌شاءالله از ظرفيت ايونت‌ها و ساير خبرگزاري‌ها و رسانه‌ها حتما استفاده خواهيم کرد که بشود اين روش‌ها و اين ابزارها را براي عموم مشتريان معرفي کرد و اين‌ها را ترويج کرد.
