انقلاب صنعتي پنجم در راه است؟
تاریخ انتشار : 1400/09/24
دنياي‌اقتصاد : يک بررسي جامع از سوي اتحاديه اروپا نشان مي‌دهد بحران کرونا آسيب‌پذيري صنايع را تشديد کرده است. بنابراين ضرورت ارائه نوآوريهاي انعطافپذير و قاطع براي مقابله با بحران‌هاي آينده بايد مورد توجه قرار گيرد. با توجه به نشانه‌هاي ورود به انقلاب پنجم صنعتي، تحقيقات نشان مي‌دهد که صنعت در آينده تابآورتر و با بهرهوري بيشتر در استفاده از منابع کار خواهد کرد.
موج تازه‌اي از تحولات صنعتي در پيش است و حل مسائل اجتماعي و انساني مهم‌ترين ويژگي پنجمين انقلاب صنعتي در جهان خواهد بود. تحقيق جامعي که اتحاديه اروپا منتشر کرده است نشان مي‌دهد، تغيير نقش صنعت و کارگران صنعتي در زندگي روزمره به‌عنوان ويژگي غالب انقلاب پنجم صنعتي باعث خواهد شد تا موج تحولات به جايي فراتر از تغييرات فناورانه در بخش‌‌‌هاي توليدي و کارخانه برود و تمام ارکان جامعه از اين تغييرات تاثير بپذيرند. اين موضوع پس از بررسي تبعات بحران کوويد-۱۹، ضرورت تجديدنظر در روش‌ها و رويکردهاي کاري مرسوم صنعت در افق ۲۰۵۰ را يادآوري مي‌کند. از نظر پژوهشگران اروپايي، ويژگي بارز موج پنجم انقلاب صنعتي، سه جزء دارد که شامل تاکيد بر اقتصاد چرخشي (استفاده مجدد و متعدد از منابع و مواد بازيافتي)، وابستگي به منابع پايدار انرژي و توجه به پتانسيل بالاي فضاي ديجيتال براي نوآوريهاي صنعتي هستند. اين چارچوب موجب شده است تا برخي قوانين معمول در سطح صنايع اروپايي جاي خود را به قوانيني تازه بدهند و حل مسائل انساني به جاي سودآوري صرف، محور کار قرار گيرد. اين گزارش تاکيد دارد که بحران کوويد-۱۹ باعث تشديد آسيب‌‌‌پذيري‌‌‌هاي صنايع اروپا نظير زنجيره‌‌‌هاي ارزش راهبردي ضعيف شده و ضرورت ارائه نوآوريهاي انعطافپذير و قاطع براي مقابله با اين آسيب‌‌‌پذيري‌‌‌ها بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است.
طبق اعلام اتحاديه اروپا نتيجه چنين وضعيتي زمينه‌‌‌ساز «انسان‌محور شدن فضاي صنعت براي کارگران» است که در قالب «نقش جديد کارگران در صنعت»، «محيط کار ايمن و همه‌شمول» و «تحول در آموزش مهارت‌‌‌ها» خود را نشان خواهد داد. اين گزارش که با عنوان «انقلاب صنعتي پنجم، در راستاي ايجاد صنعتي پايدار، انسان‌محور و تاب‌‌‌آور در اروپا» منتشر شده است، تاکيد دارد صنعت در نسل پنجم خود تابآورتر، پايدارتر و با بهرهوري بيشتر در استفاده از منابع و استعدادها کار خواهد کرد. ضمن اينکه باعث خواهد شد خاموشي چراغ صنعت در اروپا به تعويق بيفتد يا حتي کنترل شود. در بخشي از گزارش تاکيد شده که با طراحي سياست‌‌‌هاي مشخص در اين قاره، لازم است از خطرات مربوط به محيط‌زيست و همچنين تهديدهاي مرتبط با ارز‌‌‌ش‌‌‌هاي اروپا از جمله دموکراسي و حقوق بنيادين که ممکن است در نتيجه موج پنجم انقلاب صنعتي بروز کند، پيشگيري شود. «پيامدهاي ديجيتالسازي براي آينده کار و رفاه افراد و به طور کلي جامعه»، «ديجيتالسازي محل‌‌‌هاي کار» و «تعامل بين انسان‌‌‌ها و روبات‌‌‌ها و کوبات‌‌‌ها در ساختار توليد» از مهم‌ترين زمينه‌‌‌هايي است که سياست‌‌‌هاي صنعتي بايد به آنها توجه کند.
در خصوص فناوري، صنعت نسل پنجم سعي دارد وعده‌هاي مربوط به ديجيتالسازي پيشرفته، کلان‌داده‌‌‌ها و هوش مصنوعي را تحقق بخشد و همزمان بر نقش اين فناوريها در زمينه رفع الزامات جديد و نوظهور در چشم‌انداز صنعتي، اجتماعي و زيستمحيطي تاکيد دارد. اين امر به معناي استفاده از داده‌‌‌ها و هوش مصنوعي در راستاي افزايش انعطافپذيري توليد در دوران تحول و ايجاد زنجيره‌‌‌هاي ارزش قوي‌‌‌تر است. از طرف ديگر، اين رويه به معناي به‌کارگيري فناوري‌‌‌هايي است که با کارگران تطبيق داده ميشوند؛ به جاي اينکه کارگران خود را با اين فناوريها تطبيق دهند. به عبارتي اين رويه به معني استفاده از فناوري براي ايجاد اقتصاد پايدار، طرفدار محيط‌زيست و چرخشي است.
اين گزارش تاکيد دارد، تفاوت نسل پنجم با نسل چهارم در نحوه استفاده از فناوري ديجيتال، جلوگيري از مضرات و مشکلات ناشي از تحولات پيوسته و نوآوري است، به گونه‌‌‌اي که صنعت با کمترين مشکل بتواند از مسائل و چالش‌‌‌هاي پيش‌رو عبور کند. گزارش اتحاديه اروپا با تاکيد بر شرايط کنوني توليد صنعتي در جهان، اذعان دارد؛ واقعيت مهم اين است که صنعت نسل پنجم نبايد دنباله الگوي فعلي صنعت نسل چهارم يا جايگزين آن تلقي شود. اين امر در واقع نتيجه عملکردي آينده‌‌‌نگر و راهي است براي اينکه نشان داده شود چگونه در متن صنعت نسل پنجم، روندهاي جهاني و نيازهاي اجتماعي نوظهور در کنار يکديگر قرار مي‌‌‌گيرند و بسامان ميشوند. به اين ترتيب مي‌توان گفت، صنعت نسل پنجم ويژگي‌‌‌هاي بارز صنعت نسل چهارم را تکميل مي‌کند و توسعه مي‌دهد. گزارش يادشده با تاکيد بر تاثير تحولات صنعت نسل پنجم از عوامل سرنوشت‌‌‌سازي در زمينه جايگاه صنعت در آينده در اروپا ياد مي‌کند. اين عوامل صرفا شامل عوامل اقتصادي يا فناورانه نيستند، بلکه ابعاد زيستمحيطي و اجتماعي مهمي را نيز در برمي‌‌‌گيرند.
در دو کارگاه مجازي که اداره رفاه وابسته به اداره کل تحقيق و نوآوري، دوم و نهم جولاي ۲۰۲۰ برگزار کرد، مفهوم صنعت نسل پنجم ميان سازمان‌هاي تحقيق و فناوري و سازمان‌هاي تامين بودجه مشارکت‌‌‌کننده از سراسر اروپا مورد بررسي قرار گرفت و عمدتا فناوري‌‌‌هاي توانمندسازي مورد تاکيد قرار گرفتند که از صنعت نسل پنجم حمايت مي‌کنند. در مورد ضرورت ادغام بهتر اولويت‌‌‌هاي زيستمحيطي و اجتماعي اروپا با نوآوريهاي فناورانه و تاکيد بر رويکرد نظام‌‌‌مند به جاي فناوري‌‌‌هاي مجزا نيز اتفاق نظر وجود داشت. به طور کلي، ۶گروه تعيين شدند که هر يک از آنها به نظر مي‌رسد پتانسيل خود را در ترکيب با ساير گروه‌ها به عنوان بخشي از چارچوب‌‌‌هاي فناورانه آشکار مي‌‌‌سازد که در ۶قالب مجزا شامل تعامل اختصاصي انسان و ماشين، فناوري‌‌‌هاي الهام‌گرفته از طبيعت و مواد هوشمند، دوگانه‌‌‌هاي ديجيتال و شبيه‌‌‌سازي، فناوري‌‌‌هاي انتقال، ذخيره و تجزيه و تحليل داده‌‌‌ها، هوش مصنوعي، فناوري‌‌‌هاي مربوط به کارآيي انرژي و انرژي‌هاي تجديدپذير، ذخيره و چارچوب استقلال داخلي قابل شناسايي است.
ايده صنعت نسل پنجم از کجا آمده است؟
به طور کلي، آلمان و ژاپن روي ابعاد مختلف نسل پنجم صنعت و ويژگي‌‌‌هاي موج بعدي انقلاب صنعتي متمرکز شده‌‌‌اند. در بخشي از گزارش اتحاديه اروپا آمده است: ريشه صنعت نسل پنجم به مفهوم صنعت نسل چهارم برمي‌‌‌گردد که در آلمان در سال ۲۰۱۱ براي اولين بار به عنوان يک پروژه شاخص و بخشي از راهبرد فناوري پيشرفته کشور مطرح و مقرر شد که به طور مشترک در حوزه کسب‌وکار، علم و تصميم‌گيري اتخاذ شود. اين مفهوم اساسا در ارتباط با اين مساله است که کشور چگونه و تا چه حدي طي اولين دهه قرن۲۱ پيشرفت داشته است و چگونه مي‌تواند در دهه‌هاي آتي به شکلي موثرتر عمل کند تا بتواند عمدتا تعداد کارگران بخش توليد را تثبيت کند. اين مفهوم علاوه بر رفع نيازهاي اقتصادي، به رفع نيازهاي بوم‌‌‌شناختي و خاص توليد سبز که به تحقق صنعتي با نرخ کربن صفر و کارآمد از نظر انرژي منتج شود، تاکيد دارد.
در سال ۲۰۱۳، آکاتک (آکادمي علوم مهندسي آلمان) دستورکار پژوهشي و توصيه‌‌‌هاي اجرايي را ارائه داد که به سفارش وزارت آموزش و تحقيقات فدرال BMBF و بر اساس سيستم‌هاي ادغام‌شده نقشه راه ملي تهيه شده بودند. درواقع، تاثير اينترنت‌اشيا بر سازمان‌هاي توليد در نتيجه تعامل جديد بين انسان و ماشين و موج جديد کاربرد ديجيتال در توليد در اين سند شرح داده شده است. در همين راستا، دويچه‌بانک در سال ۲۰۱۴ اظهار کرد که اتخاذ صنعت نسل چهارم قرار بود به سازوبرگ فروش کارخانه جهان تبديل شود. همچنين، پروفسور کلاوس شواب، بنيان‌گذار و رئيس اجرايي مجمع جهاني اقتصاد، در دو کتاب خود به اين مساله پرداخته است که چگونه صنعت نسل چهارم اساسا متفاوت از مفاهيم صنعت‌هاي قبلي است که پيشرفت‌هاي صورت‌گرفته در فناوري ويژگي بارز آنها به شمار مي‌‌‌آيد. اين اصطلاح در سطح بين‌المللي تاثيرگذار بوده است و در حال حاضر به روش‌هاي متعدد ديگري از سوي اتاق‌‌‌هاي فکر، رهبران کسب‌وکار، سازمان‌هاي بين‌المللي و سياستگذاران به کار مي‌رود. اقتصادهاي پيشرفته و توليدمحور مانند چين نشان داده‌اند که چگونه اين مفهوم در ساختار آنها به کار مي‌رود. طرح دولتي ساخت چين ۲۰۲۵دقيقا با الهام از صنعت نسل چهارم تدوين شده و بر شکوفايي صنعت توليد چين و تحقق تغييرات تدريجي متمرکز است.
صنعت نسل چهارم طي دوره ده‌ساله خود کمتر بر اصول اصلي انصاف و پايداري اجتماعي متمرکز بود و بيشتر بر ديجيتالسازي و فناوري‌‌‌هاي مبتني بر هوش مصنوعي به منظور افزايش بازده و انعطافپذيري توليد تمرکز داشت. صنعت نسل پنجم بر موضوع متفاوتي متمرکز است و در واقع، اهميت تحقيق و نوآوري براي حمايت از صنعت در خدمات بلندمدت آن به بشريت در مرزهاي سياره‌‌‌اي مورد تاکيد قرار دارد.
در ژاپن نيز مفاهيم جامعه نسل پنجم و صنعت نسل پنجم از اين نظر مرتبط با يکديگر هستند که هر دو مفهوم به تغيير مسير بنيادين جامعه و اقتصاد به سمت الگويي جديد اشاره دارند. «کيدانرن» مهم‌ترين فدراسيون تجاري ژاپن در سال ۲۰۱۶ مفهوم جامعه نسل پنجم را ارائه داد. سپس اين مفهوم از سوي دولت ژاپن رواج يافت و فراگير شد. ژاپن اساسا ابعاد ديجيتالسازي و تحولات را که اصولا در سطح سازمان‌هاي مجزا و بخش‌‌‌هايي از جامعه کاربرد داشتند، در راهبرد جامع ملي تحول‌‌‌آفرين، سياست و حتي فلسفه حکمراني خود بسط داده است. مفهوم جامع به روشي اشاره دارد که در آن مردم اطمينان مي‌يابند زندگي آنها با روشي که آنها جامعه خود را مي‌‌‌سازند، ارتباط مستقيم دارد.
